Historia Otwocka od folwarków i willi letniskowych po prawa miejskie

    Narodziny otwockiej samorządności sięgają przełomu XIX i XX wieku i są ściśle związane z przemianami społeczno-gospodarczymi, jakie zaszły w regionie po uwłaszczeniu chłopów w 1866 roku. Parcelacja ziem otwockich i świderskich doprowadziła do stopniowego upadku folwarków i rozwoju nowej struktury własności — gruntów zaczęli nabywać przedstawiciele klasy średniej, zarówno lokalni, jak i przyjezdni z Warszawy.

Letniskowa rewolucja

    Od lat 80. XIX wieku wsie Wille Otwockie i Wille Świderskie zyskiwały na popularności jako modne podwarszawskie letniska. Na rozparcelowanych terenach powstawały dziesiątki willi, których właścicielami byli kolejarze, kupcy, urzędnicy, rzemieślnicy i zamożniejsi chłopi. Duży udział wśród osadników mieli również Żydzi. Na początku XX wieku w samym Otwocku znajdowało się już około 600 willi, a także pierwsze sanatoria i pensjonaty.

Pierwsze kroki ku samorządności

    Dynamiczny rozwój letniskowej zabudowy i sezonowy napływ kuracjuszy generowały nowe wyzwania administracyjne, którym nie była w stanie sprostać wiejska gmina z siedzibą w Karczewie. W odpowiedzi na te trudności, we wrześniu 1900 roku odbyło się zebranie właścicieli willi, które wybrało sołtysa (Stanisława Czarneckiego) i jego zastępcę (Walentego Chłopeckiego). Był to pierwszy formalny przejaw lokalnej samorządności.

    W marcu 1901 roku utworzono komitet gospodarczy, złożony z 12 członków, mający wspierać działania sołtysa. Komitet zajął się m.in. sprawami infrastruktury — doprowadził do powstania centrali telefonicznej (1906) oraz budowy elektrowni (1911).

Otwock jako uzdrowisko

    Otwock zyskiwał coraz większą renomę jako uzdrowisko dla chorych na gruźlicę. Zwiększało się osadnictwo stałe, rosło też poczucie lokalnej tożsamości. W 1908 roku właściciele willi podjęli uchwałę o wystąpieniu z gminy Karczew i utworzeniu niezależnej gminy o charakterze uzdrowiskowym. W 1912 roku zgłoszono projekt utworzenia nowej jednostki administracyjnej — „gminy otwockiej” — obejmującej około 1000 willi o łącznej wartości 5 milionów rubli. Argumentowano, że miejscowość spełnia warunki sanitarne porównywalne z takimi uzdrowiskami jak Ciechocinek czy Druskienniki.

    W tym samym czasie działała już Stacja Dezynfekcyjna założona przez Warszawskie Towarzystwo Przeciwgruźlicze, której zadaniem było utrzymywanie wysokich standardów sanitarnych w domach letniskowych.

Towarzystwo Przyjaciół Otwocka

    Kluczową rolę w dalszych działaniach odegrało założone w 1912 roku Towarzystwo Przyjaciół Otwocka. Zainicjowane przez dr. Wł. Czaplickiego, miało za zadanie modernizację i rozwój miejscowości. Do jego celów należały m.in. elektryfikacja, budowa chodników, organizacja życia społeczno-kulturalnego i dbałość o infrastrukturę miejską.

    Już w 1913 roku Towarzystwo powołało ochotniczą straż ogniową, stworzyło biuro adresowe kwater letniskowych oraz komisję sanitarną. Angażowało się także w starania o uruchomienie szerokotorowej kolei elektrycznej między Otwockiem a Warszawą, z możliwością wjazdu pociągów do śródmieścia po torach tramwajowych.

W stronę miasta

    Mimo wybuchu I wojny światowej działalność Towarzystwa nie ustała. W 1915 roku uruchomiono tanią kuchnię, bibliotekę ludową, biuro porad prawnych i zajęcia dla dzieci. Gdy Niemcy zajęli Warszawę, pojawiła się szansa na przyspieszenie procedur administracyjnych.

    I rzeczywiście — dnia 9 listopada 1916 roku, na mocy rozporządzenia szefa niemieckiej administracji, Otwock uzyskał prawa miejskie. Było to zwieńczenie ponad 15 lat lokalnych starań o samorządność i niezależność administracyjną.

Dziedzictwo pracy organicznej

    Zarówno zebrania gminne właścicieli willi, jak i działalność Towarzystwa Przyjaciół Otwocka, stały się fundamentem pod przyszłe instytucje miejskie. To właśnie tam kształtowały się kadry, które po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, mogły podjąć się skutecznego zarządzania rozwijającym się miastem.

Autor: Piotr Stefański na podstawie artykułu Andrzeja Barańskiego zamieszczonego w Gazecie Otwockiej. Rok X  Nr 9 (102) 2000 r.