Dworki regionu Otwockiego - Apteczki domowe

Autor tekstu: Piotr Stefański

Organizacja dworku, także tych leżących niegdyś na terenach dzisiejszego powiatu otwockiego, zawsze obejmowała osobną izdebkę pełniąca rolę spiżarni i apteczki domowej. Było to miejsce zamykane, skrzętnie prowadzone przez gospodynię. Przechowywano tam zarówno kuchenne zapasy – konfitury, soki, suszone owoce, przyprawy – jak i wódki, likiery oraz lekarstwa sporządzane według starych receptur.

Apteczka była nieodzownym elementem codziennego życia, szczególnie w czasach, gdy nie istniały jeszcze apteki. Opieka zdrowotna spoczywała więc w rękach kobiet, które dbały o zdrowie domowników, czeladzi i poddanych.

Gospodynie i ich umiejętności

Zarówno szlachcianki, jak i córki ziemianek, od najmłodszych lat uczyły się prowadzenia domowej apteczki. Wiedzę czerpano z doświadczeń matek i babek, ale także z rękopiśmiennych ksiąg receptur krążących wśród sąsiedztwa. Dopiero opanowawszy sztukę smażenia konfitur, przygotowywania nalewek i ziół, młoda panna mogła uchodzić za dobrą kandydatkę na żonę.

Przeczytaj też po pannach apteczkowych u Bielińskich 

Nie brakowało przykładów w wyższych sferach – księżna Anna, synowa św. Jadwigi, własnoręcznie przygotowywała owoce i rozdawała je chorym. Podobne wzorce obowiązywały również w dworach mazowieckich.

Zawartość otwockiej apteczki

Asortyment był niezwykle bogaty. Na półkach znajdowały się:

• Zioła i susze: Od lipy, rumianku i mięty, po dziewannę, czarnuszkę, rozmaryn i majeranek.
• Korzenie i przyprawy: Szafran, imbir, cynamon (zwany „skórzycą”), liść laurowy, anyż, wanilia i gałka muszkatołowa.
• Przetwory owocowe: Powidła śliwkowe, soki z wiśni, konfitury w miodzie.
• Octy i wody kwiatowe: Octy malinowe, fiołkowe, konwaliowe, a także woda różana i woda marcowa ze śniegu, używana do pielęgnacji cery.
• Lekarstwa zwierzęce: Sadło wilcze, lisie, borsucze i niedźwiedzie, stosowane na bóle i rany.
• Trunki lecznicze i pachnące: Wódki i nalewki destylowane z cynamonu, anyżu, tataraku i hyzopu, przeznaczone do użytku medycznego i toaletowego.

Jak pisał Świtkowski w „Budownictwie wiejskiem”, apteczka stała otworem także dla kucharza. Jej kulinarny wymiar podkreślał również Ignacy Krasicki w „Panu Podstolim”, wspominając, że przed obiadem sięgano po wódki i konfitury prosto ze spiżarni.

Domowa apteczka także dla zwierząt

W dawnej dworskiej apteczce domowej, przechowywano nie tylko środki lecznicze dla ludzi, lecz także lekarstwa dla zwierząt hodowlanych w folwarku. Preparaty te służyły do leczenia chorób bydła, trzody chlewnej czy drobiu, a ich stosowanie należało do obowiązków panny apteczkowej lub innych osób zajmujących się gospodarstwem. Dzięki temu domowa apteczka pełniła rolę centrum opieki zdrowotnej całego majątku – ludzi i zwierząt, co było szczególnie istotne w czasach, gdy dostęp do weterynarza był rzadkością.

Zapachy, smaki i lekarstwa codzienności

W dworkach apteczka była miejscem, gdzie spotykały się aromaty ziół, słodycz owocowych przetworów i ostry zapach nalewek. To tutaj powstawały środki na bóle brzucha, gorączkę czy przeziębienia, ale też kosmetyki – woda ogórkowa do mycia twarzy czy różana do odświeżania wnętrz. Była to przestrzeń symboliczna: łączyła funkcję spiżarni, kuchni i domowej apteki, a zarazem świadczyła o gospodarności i zaradności pań domu.

Dziedzictwo dworskich apteczek

Choć dziś po wielu dworach regionu otwockiego pozostały tylko ruiny lub wspomnienia, tradycja domowych apteczek mówi nam wiele o dawnym życiu codziennym. Ukazuje rolę kobiet jako strażniczek zdrowia i dostatku oraz pokazuje, jak blisko splecione były kuchnia i medycyna ludowa. To właśnie w apteczkach, pachnących ziołami i słodkimi przetworami, kryła się tajemnica zdrowia ziemiańskich rodzin Mazowsza.

Piotr Stefański

Bibliografia

• Bystroń, Jan Stanisław. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Warszawa, 1933.
• Kitowicz, Jędrzej. Opis obyczajów za panowania Augusta III. Warszawa, 1840.
• Krasicki, Ignacy. Pan Podstoli. Warszawa, XVIII w.
• Świtkowski, J. Budownictwo wiejskie. Warszawa, XIX w.
• Araba, Izabela. "Dawne apteczki i ich opiekunki Panacea Panacea Hygiea w polskim dworku." Panacea 2, nr 11 (2005).
• Gloger, Zygmunt. Encyklopedia staropolska. T. 1, Warszawa, 1978.
• Gloger, Zygmunt. Encyklopedia staropolska. T. 3, Warszawa, 1978.
• Hanisz, Konrad. "Apteczki w polskich dworach i dworkach – historia farmacji." Dostęp online: http://bez-recepty.pgf.com.pl/index.php?co=artyk&id_artyk=299.
• Kwiatkowska, Weronika. "Historia ziołolecznictwa – zielarki i panny apteczkowe." Dostęp online: http://www.poradnia.pl/historia-ziololecznictwa-zielarki-i-panny-apteczkowe.html.
• Łozińska, Monika. W ziemiańskim dworze: codzienność, obyczaje, święta, zabawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.
• Ogrodowska, Barbara. Tradycje polskiego stołu. Warszawa: „Sport i Turystyka”: „Muza”, 2010.
• Rejmer, Krzysztof. Zapomniana historia nauki. Panny apteczkowe, znachorzy i kołtuny.